Эмхтгэгчийн үг I. МОНГОЛ УЛСЫН АВТОНОМИ ХЭМЭЭХ ӨӨРТӨӨ ЭЗЭРХЭН ЗАСАХ ЭРХТ ЗАСГИЙН ҮЕИЙН ҮНЭНХҮҮ ЯВДАЛ ЧУХАМ БАЙДАЛ, ЧУХАЛ УЧРЫГ ТЭМДЭГЛЭСЭН ТОВЧ ӨГҮҮЛЭЛ ХЭМЭЭХ ТҮҮХ БИЧИГ II. АВТОНОМИТ МОНГОЛ УЛСЫН ҮЕИЙН ОНЦЛОГ БАРИМТ БИЧГҮҮД Нэг. Монголчууд Манжаас салж тусгаар улс болох тухайн урьдчилсан бэлтгэл ажлууд 1. 1933 онд Сэлэнгэ аймгийн харьяат Алтанбулаг хотын буриад Дамбадугар, Цыдипов, Инэтээс 1904 оноос хойш дотоод, гадаад Монголчуудаас Манжаас салж, тусгаар улс байгуулахыг сэдэвлэн хийж байсан түүхт хэргүүдийг тодорхойлон бичиж, Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн газар өргөсөн өргөдөл бичиг 2. 1907 он бөгөөд Манжийн бадруулт төрийн гучин гуравдугаар онд Дотоод Монголын харчин ван Гүнсэнноровын хошууны мэйрэн Алмас Очироос Манж Хятадын талаас олон Монгол үндэстэнг харгислан дарлаж байгаа гэрч баримтуудыг илтгэн тодорхойлж энэ тухай хэрхэн эсэргүүцэх аргыг бэлтгэмү хэмээн Халхын ноёдод ирүүлсэн захидал бичиг 3. 1908 оны намар цаг Манж Чин улсаас Гадаад олон улсын байдлыг үлгэрлэн хэмжээт эрхт хаант засгийг байгуулах ба улсын ба орон нутгийн хурлуудыг байгуулах тухайн бодлого төлөвлөгөөг батлан зарласан бичиг 4. 1910 оны зун цаг Манж улсаас засгийг зөвлөлдөх яамны хэлэлцэх түшмэдийг нэр заан томилж тушаасан бичиг 5. 1910 оны намар цаг Түшээт хан аймгийн чуулганы дарга, жанжин нараас Манж улсаас зарлан тушаасан шинэ засийн хэрэг зүйл нь Монголчуудад үлэмж харштай болох учирыг гаргаж хуучин ёсоор байгуулахыг хүсэж Хүрээ, Улиастайн сайд жанжинуудад мэдүүлсэн бичиг 6. 1910 оны намар цаг Халхын Жавзандамба хутагтын хамба, шанзодба да лам нараас лам нар ба хятадын хооронд зодооны хэрэгт холбогдогсодыг нууцлан эс баривчлав хэмээн сайд Сандова дор хилс мушгигдан дарлагдсан хэрэг учирыг тодорхойлон Монголын хэргийн журган дор тавьж заалдсан бичгүүд 7. 1911 оны зун цаг Халхын Жавзандамба хутагт ба дөрвөн хаадаас бүх монгол үндэстэн нь Манж хятадын дарлал дор тэсэш үгүй болсон учрыг гаргаж, тусгаар улс байгуулахад тусламжыг гуйж Орос улсын хаанд өргөсөн бичиг 8. 1911 оны өвөл цаг Хүрээнээ бүхий Халхын олон лам ноёдоос Манж улсын засаг төрөөс монголчуудад элдэв зовлонг нэмэгдүүлэн дарлаж буй зэрэг учрыг гаргаж заавар сургамж эрж Богд Жавзандамба хутагтад лавласан ба хариу зааварласан бичиг 9. 1911 оны өвөл цаг Хүрээний түр ерөнхийлэн шийтгэх газраас тусгаар улс болохоор тогтож Манжийн сайд Сандоваг хөөсөн тул түүний эрхлэх хэргийг бидний зургаан хүн хүлээн авч шийтгэв хэмээн зарласан бичиг 10. 1911 оны өвөл цаг Ерөнхийлэн шийтгэх газраас Улсын сан байгуулах бэлтгэл дор дөрвөн аймгаас мөнгө татварлан тушаасан бичиг Хоёр. Халх Монголчууд Манжаас тусгаарлан салж улс төр байгуулсан үеийн баримтууд 11. 1911 оны өвөл цаг Халхын Жавзандамба ламаас Монгол улсын хааны ширээнд ёслон сууж олон ноёд ба ард нийтэд сануулга үгийг тэмдэглэн хэлж засгийн яамдын толгойлогч сайдуудыг томилон тавьж буулгасан хишиг тараах зарлиг 12. 1911 оны өвөл цаг Дотоод яамнаас Манж улсын Улиастайн жанжин сайдыг хөөж зайлуулахаар тусгай хүмүүсийг гаргасан тухай бичиг 13. 1911 оны өвөл цаг Гадаад Монголын бүх найралын хурлаас Манжийн засгийн газраа Монголчууд тусгаар улс болсон учирыг мэдэгдсэн цахилгаан мэдээ 14. 1911 оны өвөл цаг Шүүх яамнаас аливаа хэргийг шийтгэхэд манжийн хуулийг мөрдөн гүйцэтгүүлэх тухай зарласан бичиг 15. 1912 онд Монгол улсыг байгуулсан учирыг Гадаад улсуудад зарласан бичиг 16. Монголын тусгаар тогтнож улс байгуулахад Улиастай хотоос хөөгдөж буцсан Манж жанжин Гүй Фангаас Монголыг Хятад дор дагаваас ашигтай хэмээн ятгаж ирүүлсэн цахилгаан мэдээний хуулбар бичиг 17. 1912 оны цагаан сарын нэгэнд Хятад улсын Дотоод яамны ерөнхийлөх даргаас Манж хаан сууринаас зайлж ерөнхийлөн засах эрхийг Их бүгдийн тэргүүнд шилжүүлж Дайчин улсыг өөрчлөн Думдад иргэн улс болгосоны тул Монголчуудаас гэм будлиан гаргах үгүйгээр Хятадын дотор хэвээр захируултугай хэмээсэн цахилгаан мэдээний хуулбар 18. Монгол улсын Дотоод яамны сайдаас Хятад улсын Дотоод хэргийн яамны бүгдийн тэргүүн дор тус монголчууд тусгаар улс болсон учрыг мэдэгдэн явуулсан цахилгаан мэдээний хуулбар 19. 1912 дугаар оны цагаан сарын хорин найман дор Хятадын их ерөнхийлөгч Юан Ши Кайгаас Гадаад Монгол Хятад улсаас салж тусгаар улс байгуулсаныг үл зөвшөөрөн хориглож Жавзандамба хутагтад ирүүлсэн цахилгаан мэдээний хуулбар 20. 1912 оны хоёр сарын арван есөнд Монгол улсын хаан Жавзандамба ламаас Хятад улсын их ерөнхийлөгч Юан Ши Кайд нэгэнт тусгаар тогтносон улс төрийг танай ятгалгаар устгаж чадахгүй хэмээн хариу явуулсан цахилгаан мэдээний хуулбар 21. 1912 оны хоёр сарын хорин таванд Хятадын их ерөнхийлөгч Юан Ши Кайгаас Монгол улсын тусгаар байгуулах хэрэг ер бүтэмжтэй бус бөгөөд үлэмжхэн хор хохиролтой болох учирыг ухуулан Богд Жавзандамба хутагтад ирүүлсэн цахилгаан мэдээний хуулбар 22. 1912 оны гурван сарын таванд Монгол Улсын хаан Жавзандамба ламаас Хятад улсын ерөнхийлөгч Юан Ши Кай дор Монголын тусгаар улс болсон тухай Хятад улсаас тусгай түшмэдийг Хүрээнээ ирүүлэн хэлэлцүүлэхийн оронд айл улсын элчинээр дамжуулан зөвлөлдвөөс тустай болохыг дурьдаж явуулсан цахилгаан мэдээний хуулбар 23. 1912 онд Гадаад Монголын дотор сууж буй бүх Хятадын худалдаачдаас Монгол улс Оросын тусламжтайгаар тусгаар улс болсон явдал болбоос улс төр ба ялангуяа худалдаачин нар дор ихэд аюултай тул эртнээс шийдрвэртэй арга хэмжээ авхуулахыг эрж саналыг гаргаж Хятад улсын их ерөнхийлөгч Юан Ши Кай дор явуулсан өргөдөл бичиг 24. 1912 оны хавар цаг Шүүх яамнаас улсаас урвасан ван Доржпаламыг яллаж зарласан бичиг 25. 1912 оны зун цаг Дотоод Монголын төлөөлөгч лам Сэдбалжираас Монгол улсын тусгаар улс байгуулсан тухайн хэрэг ажил дор эргэлзэн татгалзсан саналыг илтгэж мэдүүлсэн бичиг 26. 1911 оны өвөл цаг Шилийн голын чуулганы Зүүн хуучид ван Сэлнэнтожил тус нэгэн хошууны олныг авч Монгол улсад дагаар орсугай хэмээн батлан мэдүүлсэн бичиг 27. 1912 оны намар цаг Улаанцавын чуулганы дарга нараас тус аймгийн дөрвөн хүүхэд ван Лхаванноров, дархан бэйл Ёндонваанчиг урьдын гурван гүн муумянганы засаг нараас тус тусын хошуу олныг авч Монгол улсад дагаар орсугай хэмээн батлан мэдүүлсэнийг уламжилсан бичиг 28. 1912 оны хавар цаг Зостын чуулганы харчин ван Гүнсэнноров нараас тус нэгэн хошууны олны хамтаар улсын төр дор дагаар орсугай хэмээн батлан мэдүүлсэн бичиг 29. 1913 оны зун цаг Их зуугийн чуулганы дарга жонон бэйл Арвинбаяр нараас тус нэгэн хошууны олны хамтаар Монгол улсад багтаан захируулахыг хүсэж мэдүүлсэн бичиг 30. Орос, Монгол хоёрын Найрамдлын ба Хавсарган тогтоосон Худалдааны гэрээ мөн харилцан солилцсон бичгүүд 31. 1912 оны өвөл цаг Монгол Түвд хоёр улсын бүрэн эрхт төлөөлөгчид Нийслэл Хүрээнээ хуралдаж тус хоёр улсын хооронд тогтоосон Найрамдлын гэрээ бичиг 32. 1912 оны өвөл Цэргийн жанжин Манлай ван Дамдинсүрэнгээс тус улсын цэрэг ба эдийн засаг зэргийг сайжруулах тухай санал гаргаж Богд хаанд өргөсөн бичиг 33. 1912 онд Монгол улсаас Орос улсад томилогдон одох элчин сайд ван Ханддорж нарын гүйцэтгэх ажил хэргийг төлөвлөн тогтоосон тухай бичиг 34. 1912 оны өвөл цаг Монгол улсаас Орос улсад зарагдсан элчин сайд ван Ханддорж нараас буу зэвсгийн зэрэг тусламжыг гуйж Оросын Гадаад яамнаа явуулсан бичиг 35. 1913 онд Ховд Кош-Агачийн хооронд цахилгаан мэдээ байгуулах тухай Монгол, Орос хоёр улсын завсар тогтоосон гэрээ бичиг 36. 1913 оны нэг сарын хорин нэгэнд Оросын засгийн газраас Монгол улсын санхүү ба цэрэг боловсруулах явдал дор тусламж үзүүлэх хийгээд бүх монголчуудыг нэгтгэх хэргийг энэ удаа явуулж үл болмой хэмээн ятгаж Монголын төлөөлөгч ван Ханддорж нар дор ирүүлсэн бичиг 37. 1912 оны зуны цаг Баруун хязгаарын сайд Дамдинсүрэн, Магсаржав нараас Алтай, Ховд хот дор туслахаар ирсэн хятад цэргүүд ба мөн тэрсэлсэн Ховд хотыг цэргийн хүчээр байлдан эвдэж эзэлсэн учирыг гаргаж энэ тухайн байлдаан дор зүтгэгсэдийг сайшаан шагнуулахыг хүсэж Богд хаан дор айлтгасан айлтгал бичгүүд 38. 1913 оны долоон сарын арван гурванд Цэргийн яамнаас Богд хаанаас дагаар орсон дотоод монголчуудыг хамгаалан тохинуулж авахаар таван замын их цэргийг томилж зарласан бичиг 39. 1913 онд Монгол Улсын Засгийн газраас таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон монголчуудаас хүчин хавсарч хятадыг хөөн цэвэрлэхийг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Дотоод Монголын олон нийтэд зарласан бичиг 40. 1913 оны Арван сарын хорин гурванд Орос, Хятад хоёр улсаас Монголын улс төрийн эрхийг хасаж Хятадын мэдлийн дор өөртөө эзэрхэх автономит улс болгохоор Бээжин хотноо хэлэлцэн тогтоосон тогтоол бичиг 41. 1913 оны өвөл цаг Орос улс дор зарагдсан элчин сайд Сайн ноён хан Намнансүрэнгээс аливаа газар харилцсан бичгүүд
42. 1914 оны өвөл цаг Богд хаанаас Монголчууд тусгаар улс байгуулахад бүгдээр санал хүчин нэгдэж чадаагүйг тэмдэглэж нэгэнт дагаар ирэгсэдийг хэрхэн хүмүүжүүлэн тохинуулж арга хэмжээ авахуулахаар зарласан бичиг 43. 1915 оны зун цаг Хятад, Орос, Монгол гурван этгээдийн төлөөлөгчид хэлэлцэн тогтоосон Монголын цахилгаан мэдээний гэрээ бичиг 44. 1915 оны зун цаг Хятад, Орос, Монгол гурван улсын төлөөлөгчид Хиагт хотноо хуралдан тогтоосон гэрээ бичиг ба харилцан солилцсон тусгай тогтоол бичгүүд 45. 1914 онд Монгол улсын засгийн газраас Орос улсаас буу зэвсэг авах ба мөнгө цаас зээлдэх хийгээд төмөр зам, цахилгаан мэдээ байгуулах тухай тогтоосон гэрээ бичгүүд 46. 1915 онд Зүүн өмнө хязгаарын сэргийлэх цэргийг захирах сайд Бавуужаваас Хиагтын гурван этгээдийн хэргийг дагаж Монгол улс нь улсын эрхээ хязгаарлагдаж дотоод гадаад монголчууд ангижран салах явдлыг хэрхэвч зөвшөөрөх үгүй хэмээн эсэргүүцэн тэмцсэн бичиг 47. 1913 онд Эрдэнэ шанзудвын яамнаас Тус шавийн хурал номын зэрэг албанд нэгэн зуун түмэн илүү лан мөнгийг отог багийн ардуудаас татварлан гаргуулахаар тушаасан бичиг 48. 1918 онд Эетэй бэйл Наваандорж нараас тус нэгэн хошууны ардууд цагийн гачиг албан элдэв дор үгүйрэн хоосорч ядуу хүмүүс олноор турж үхэж байгаа учирыг тодорхойлон тэтгэмжийг гуйж Шүүх яамнаа өргөсөн бичиг 49. 1921 онд Түшээт хан аймгийн цогтой гүн Бадамланданзан нараас тус нэгэн хошууны ардууд цагийн самуун ба албанд хоосорч амь биеэ хамгаалах арга тасарсан учирыг гаргаж тэтгэмжийг гуйн Дотоод яамнаа мэдүүлсэн бичиг 50. 1915 оны намар цаг Бүгд ерөнхийлөн захирах яамнаас Олон яамдын орон тоо зэргийг нэмэх хасах тухай тогтоол баталж зарласан бичиг 51. 1916 онд Ерөнхий сайд Намнансүрэнгээс батлагдсан Монгол улсын сангийн нэгэн жилийн орлого зарлагын төсөвлөсөн данс 52. 1915 оны зун цаг Монгол улсын хууль цаазны бичгийг зохиолгохоор тогтож тусгай хүмүүсийг томилсон тухай бичиг 53. 1918 оны өвөл цаг Дотоод яамнаас Халхын дөрвөн аймгийн хүн малыг магадлан тодорхойлуулж малын тоонд хувь зохиож элдэв албыг тэгшлэн хаалгах тухай тогтоон зарласан бичиг 54. 1919 оны хавар цаг Халхын дөрвөн аймгийн гүйцэтгэх үүрэг бүхий өртөө харуул зэргийн элдэв албыг шинэ тогтоосон малын тоо хувь дор тохируулан хуваасан хүснэгт данс 55. 1919 онд Оросын цагаан намын хулгай Семеновын удирдлагын доорхи Хайлаарын засаг хэмээгчээс Монгол үндэстэнийг нэгтгэж улс байгуулах хэмээсэн хэргийг автономитийн Дотоод яамнаас үл зөвшөөрсөн бичиг 56. 1919 оны намар цаг Гадаад Монголын Засгийн газар ба Хятад сайд Чин И нарын урьдчилан төлөвлөж хэлэлцсэн Монголын автономит засгийг устгасаны дараагаар Хятадаас монголчуудад олгох эрх хэмжээний тухай хууль зүйлийн бичиг 57. 1919 онд Монголын засгийн эрхийг барьсан феодалуудаас өөрөө засах засгийн эрхийг устгаж Хятадын харьяат болон захируулахыг хүсэж Хятад улсын их ерөнхийлөгчид өргөсөн бичиг Гурав. Монгол улс нь Хятад дор эрх мэдлийг шилжүүлэн нийлэлдсэн ба Оросын цагаан намын дээрэмчин Унгерний оролцоотойгоор Монгол улсыг дахин босгосон үеийн баримтууд 58. 1919 оны өвөл цаг Хятадын сайд Сюй Шү Жангаас Монголын автономит засгийг устгасан учираа түүний гүйцэтгэх хэрэг ажлыг хүлээн авч залгамжлан шийтгэсэн учирыг зарласан бичиг 59. 1919 оны өвөл цаг Хятад сайд Сюй Шү Жангаас Гадаад Монголын автономит засгийг устгасан учир Хятадын засгийн газраас Богд хаанд цол шагнан олгосоныг мэдэгдсэн бичиг 60. 1919 онд Хятадын цэргийн жанжин Сюй Шү Жангаас Гадаад Монголын хойчийг сайжруулах найман зүйлийн бодлогыг Монголын олон нийт дор зарлан ухуулсан бичиг 61. 1919 оны зун цаг Хятадын баруун хойд хязгаарын сайд Сюй Шү Жангаас Халх дөрвөдийн засаг ноёдуудыг Хүрээнээ хуралдуулж илтгэсэн ба хариулсан зүйлийн тэмдэглэл бичиг 62. 1921 оны Цагаан сар Автономит засгийн эрхийг хэвээр явуулсан ба тусгайлан буулгасан өршөөлт зарлиг хоёр хувийг сийрүүлэн арван долоон газраа явуулсан тушаах бичгийн эх III. ХҮН, УЛС, ГАЗАР НУТАГ, УСНЫ НЭРИЙН ХЭЛХЭЭ

bkmon