Рашидаддин Ф.
Шашдирын чуулган хэмээх Монголчуудын түүх оршивой Орч. Аким Го. - 2 дахь хэвл. - УБ Ган принт 2013 - 384х. - Боть 1 .
ГАРЧИГ Хатагин Го. Аким ''ШАШДИРЫН ЧУУЛГАН''-Ы УЧГИЙГ ЦУХУЙЛГАХЫН ТӨДИЙ ТАТАХУЙ Ш.Чоймаа РАШИДАДИНЫ ''ШАШДИРЫН ЧУУЛГАН''-Ы ШИНЭ ОРЧУУЛГАД ӨРГӨХ ӨЧҮҮХЭН ҮГ ШАШДИРЫН ЧУУЛГАН ХЭМЭЭХ ТҮҮХИЙН ТЭРГҮҮН БОТЬ Оршил [Түүхийн шинжийн тухай] ''Шашдирын чуулган'' хэмээх ариун ном энэ гурван боть оршвой Хасан хааны цадиг хэмээх номын зохиомжийг дурдахуй ШАШДИРЫН ЧУУЛГАН ХЭМЭЭХ ТҮҮХИЙН ТЭРГҮҮН БОТИЙН ДЭД ДЭВТЭР Түрэг иргэний үүссэн, тэд хэрхэн өөр өөр овог аймагт хуваагдсан түүх хийгээд аймаг бүрийн дээд өвгийн хураангуй түүх энэ нь оршил, дөрвөн бөлгөөс бүрдмүй Оршил Түрэг түмний оршин сууж ирсэн зарим газар орны байдал, бололцооны хэрээр олж тогтоосон салаа салбар бүрийн нэр, цолын жагсаалт Аглаг газарт суугч Түрэг аймгуудын нэрсийн хэлхээс, үүнд, тэд цөмөөр Нойн хөвүүн Жапецийн хөвгүүн Диб Бахуйн Хар хаан, Ор хаан, Гүр хаан, Гүз хаан гэсэн дөрвөн хөвгүүний удам угсаа болох ану ТЭРГҮҮН БӨЛӨГ Огузын түмэн, түүний хөвгүүд, тэдний удам угсаа хийгээд огузтай нийлсэн зарим ах дүү, бөл үеэлээс үүссэн хорин дөрвөн овог аймгийн цадиг түүх ДЭД БӨЛӨГ Өдгөө Монгол гэж нэрлэгдэж байгаа түрэг иргэн, эд өмнө нь тус бүрдээ өөрийн хэл, нэр бүхий тусгаар иргэн байсан ану Жалайр овог, түүний салаа салбар, Чингис хааны шашдирт өгүүлээгүй энэ овогт холбогдох зарим цадиг болон бусад цадиг Сөнид овог Татаар иргэн Мэргид аймаг Хурлут аймаг Таргуд аймаг Ойрад аймаг Баргуд, Хори, Төлэс аймаг, тэднээс салбарласан Түмэд аймаг Түмэд аймаг Булгачин, Хэрэмчин аймаг Орасут, Тэлэнгүт, Хэстими аймаг ''Ойн'' Урианхайд аймаг Хуригат аймаг Сахайт аймаг ГУТГААР БӨЛӨГ Өмнөх бөлөгт дурдагдсан аймгууд хийгээд монголчуудтай ойр төрлийн холбоогүй, өөр өөртөө тусгаар хан, эзэнтэй боловч тэдэнтэй царайны төрх, хэл усаар ойр түрэг аймгууд Хэрэйд иргэн: тэдний аймаг, отог омог, тэдэнд холбогдох явдал, Чингис хааны түүх болон бусад түүхэнд ороогүй хэрэг явдал Хэд хэдэн салбараас бүрдсэн Найман иргэн Онгут иргэн Тангут иргэн Уйгур иргэн Бэкрин иргэн Хиргис иргэн Харлуг иргэн Хипчааг иргэн ДӨТГӨӨР БӨЛӨГ Эрт үед Монгол хэмээн нэрлэгдэж байсан түрэг аймгийн тухай, эднээс олон овог аймаг үүссэн тухай ТЭРГҮҮН ХЭСЭГ Дүрлүгин гэгддэг монгол түрэг аймаг Урианхат аймаг Хонгирад аймаг [Ихирэс овог] [Олхунут овог] [Харануд, Горолас овог] [Элжигин овог] Орият аймаг [Хонхотан овог] [Арулат овог] [Орият Хилунгут овог] Хушин аймаг Сүлдүс аймаг Илдүргин овог Баягудай аймаг Хингият аймаг ДӨРӨВДҮГЭЭР БӨЛГИЙН ДЭД ХЭСЭГ Нирун хэмээгддэг [Монгол] түрэг аймгууд Эхний салбар Хатагин овог Салжууд овог Тайчууд овог Хэригэн, Санчигут овог Чонос овог Ноёхон, Уругут, Мангут овог Дөрвөн овог Баарин овог Сухайгут овог, [Баарин]ий омог Барулас овог Хадаргин овог Жэгүрэйт овог Бударгут овог Доголат овог Бэсүт овог Сүгэн овог Хинхиад овог ШАШДИРЫН ЧУУЛГАНЫ ТЭРГҮҮН БОТИЙН ДООРД ДЭВТЭР ТЭРГҮҮН БӨЛӨГ Монгол, Түрэг хийгээд бусад иргэний эздийн түүх хоёр бөлөг ТЭРГҮҮН БӨЛӨГ Чингис хааны өвөг дээдсийн түүх, тэдний хэрхэн тасарч дэлгэрсэн тухай оршилд өгүүлсэн цадиг нийт арав, чингис хааны дээдсийн тухай, тэд хэзээ, хаана, хэрхэн хувь заяагаа олсон тухай Оршил Добун баян, түүний гэргий алан гоогийн цадиг, өөр газар өгүүлээгүй, уул цадигт холбогдох домгийг хоёр хэсэгт хуваан өгүүлэхүй Тэргүүн хэсэг: тэдний түүхийн уялга Дэд хэсэг: Добу баян, түүний гэргий Алан гоо болоод тэдний үр удмыг тодлох ану Алан гоо хийгээд эрийнх нь тэнгэр болсны дараа төрсөн гурван хөвүүний цадигийн уялга Тэргүүн хэсэг: Алан гоо, түүний хөвгүүдийн үр садын намтар сэлтийн оршил Дэд хэсэг: Алан гоогийн гурван хөвүүний үр садыг тодлох ану Бодончар хаан, түүний гэргий, хөвүүн, үр садын намтар цадигийг хоёр хэсэгт хуваан өгүүлэхүй Тэргүүн хэсэг: хөвүүдийг нь танилцуулах нь Дэд хэсэг: Бодончар, түүний хөвүүдийн үр садыг тодлох ану Бодончар хааны хөвүүн бухугийн хөвүүн дутум мэнэн, түүний гэргий, хөвүүдийн цадигийг хоёр хуваан өгүүлэхүй Тэргүүн хэсэг: Оршил, Танилцуулга Дэд хэсэг: Дутум Мэнэн, түүний гэргий Монолун, тэдний хөвүүдийн салаа салбарын холбоо сүлбээ Хайду хааны цадигийн уялга Дутум мэнэний хөвүүн хайду хаан, түүний хөвүүдийн цадигийг хоёр хэсэгт хуваан өгүүлэхүй Тэргүүн хэсэг: Хайду, түүний хөвүүдийг танилцуулах ану Дэд хэсэг: Хайду хаан, түүний гэргий, эдгээрийн хөвүүдийн холбоо (5) Хайду хааны хөвүүн бай шонхор, түүний хөвүүдийн цадигийг хоёр хэсэгт хуваан толилуулахуй Тэргүүн хэсэг: Бай Шонхор хийгээд түүний хөвүүдийг танилцуулах ану Дэд хэсэг: Бай Шонхор, түүний гэргий, тэдний хөвүүн Тумина хааны холбоо Бай Шонхор, түүний гэргий Тумина хаан (6) Тумина хааны цадигийн уялга (7) Бай Шонхорын хөвүүн Тумина хааны цадигийг хоёр хэсэгт хуваан толилуулахуй Тэргүүн хэсэг: Тумина хаан, түүний хөвүүдийг танилцуулж, тэдний удам угсааг дурдахуй (1) Нэг эхээс зулай зулайгаа гишгэж гарсан ахмадууд (2) Өөр эхээс төрсөн бага хөвүүд Дэд хэсэг: Тумина хаан, түүний гэргий, хөвүүдийнх нь салаа салбар (8) Тумина хааны хөвүүн хабул хааны цадигийг хоёр хэсэгт хуваан толилуулахуй Тэргүүн хэсэг: Хабул хийгээд түүний хөвүүдийг танилцуулахуй Дэд хэсэг: Хабула хаан, түүний хөвүүдийн цадиг; эрээвэр хураавар сурвалжаас авсан байлдаан тулалдааны тухай мэдээ сэлт Хутула хаан Амбагай хааны цусан өшөөг авахаар Алтан улсын Алтан хаанд морилж, Алтаны цэргийг бут цохиод, ихээхэн олз омогтой буцсан боловч эргэх замдаа Дөрвөн аймагт баригдаад, тэдний гараас мултарч гэртээ харьж ирвэл ар гэрийнхэн нь түүнийг алдлаа хэмээн бэлэвсрэлийн ёсыг үйлдэх гэж байсан тухай Амбагай хааны [эрсдэсний] хойно тайчууд нарын зөвлөлдсөн инү (9) Хабул хааны хөвүүн бартан баатарын цадигийг хоёр хэсэгт хуваан толилуулахуй Тэргүүн хэсэг: Бартан баатар, түүний хөвүүд, тэднээс салбарлагсадыг танилцуулах ану Дэд хэсэг: Бартан баатар, түүний гэргийн тухай, хөвүүдийнх нь удам судрын хүснэгт инү Есүхэй баатрын цадигийн уялга Бартан баатрын хөвүүн Есүхэй баатрын цадигийг хоёр хэсэгт хуваан толилуулсу Тэргүүн хэсэг: Есүхэй баатрыг танилцуулж, хөвгүүдийг нь тоочиж, тэдний зарим явдлыг өгүүлэхүй [Есүхэй баатрын ууган хөвүүн Чингис хаан] [Есүхэй баатрын удаах хөвүүн Жочи Хасар] [Есүхэй баатрын гуравдах хөвүүн Хачиун] [Есүхэй баатрын дөрөвдөх хөвүүн Тэмүгэ Отчигин] [Есүхэй баатрын тавдахь хөвүүн Бэлгүтэй ноён] [Есүхэй баатрын] хийсэн тулаан Дэд хэсэг: Есүхэй баатар, түүний гэргий, хөвүүдийн удам угсааг хүснэглэн харуулбал доорхи болой ШАШДИРЫН ЧУУЛГАНЫ ТЭРГҮҮН БОТИЙН ДООРД ДЭВТЭРИЙН ДЭД БӨЛӨГ Чингис хаан, түүний алдарт хөвгүүд, тэднээс эрин эринд хаан бологсод, тодорхой улсын хаан болсон заримын цадиг, түүнд хавсаргасан тэр үеийн дэлхийн [орон орны] хаадын товчоо хижирийн 705 он [Манай эриний 1305-6] хүртэл Чингис хааны цадигийн уялга Есүхэй баатрын хөвүүн Чингис хааны цадигийг гурван хэсэгт хуваан толилуулбал доорхи болой ТЭРГҮҮН ХЭСЭГ Чингис хааны удам, түүний гэргий, хөвүүд, охид, хүргэд, түүний болон үр садын ургийн хүснэгт Чингис хааны гэргий, хөвүүд Их эхнэр нь хонгират овгийн эзэн Дай ноёны охин Бөртэ Үжин Хоёрдох гэргий Хулан хатан Гуравдахь гэргий Есүгэн Дөрөвдэх гэргий Гүнжү хатан Тавдахь гэргий Есүлүн ДЭД ХЭСЭГ Чингис хааны мэндэлснээс өгсүүлээд эзэн хаан болтолхи цадиг, хаан сэнтийн байдал, хаан сэнтийд залрахад байсан гэргий, хан хөвүүн, ноёд, ноёдын удам угсаа, түүний хийж ирсэн тулалдаан, байгуулсан ялалт, түүний тэнгэрт халитлаа хаанчилсан хугацаа, түүний тэнгэрт хальсан ану Чингис хааны цадиг түүний эснэснээс, хэжирийн 549 он, Дул-Хада сарын шинэд [1155 оны нэгдүгээр сар] лүгээ таацах гахай жилийн эхнээс хэжирийн 562 он, раби дараагийн гахай жил хүртэл. Энэ үед түүний эцэг есүхэй баатар амьд ажгуу. Арван гуравдахь эсэргэн жил нь Есүхэй баатар наснаас нөгчиж, арван гурван настай чингис хаан өнчрөн хоцорсон ану Чингис хааны үеийнхэн, алтан, чин хэрэйд, найман, монгол, уйгур, түрэгстан, хэрил, башгурд, хипчааг, оросууд, сиркасса, ас, трансоксианы эзэн хаад, иран, анатоли, сири, мисир болон бусад улсын халаф, султан нарын цадиг түүхийг хэжирийн 549 он, дул-хада сарын шинэд [1155 оны нэгдүгээр сар] лүгээ таацах гахай жилийн эхнээс хэжирийн 562 он, раби II сарын эх [1167 оны хоёрдугаар сар]-тай дүйцэх дараагийн гахай жил хүртэл буюу бүхэл бүтэн арван гурван жилээр өгүүлж, энэ хугацаанд болсон ер бусын үйл явдлын хамт өгүүлсү Энэ үеийн Хятан, Хар хятадын эздийн цадиг Алтаныхны Манз гэж, монголчуудын Нанхиад гэж дууддаг улсын эзэн хаадын нэрийг тэр арван гурван жилээр гаргавал дорхи болой Тэр үед агсан Түрэгстан, Трансаксионы хаадын цадиг Иран, Анатоли, Мисир, зэрэг орон дахь Чингис хааны үеийн халиф, султан, ван атабэх нарын цадиг Малиг, Атабэх нарын цадиг Энэ хугацаанд дэлхийн газар газар өрнөж байсан ер бусын үйл явдал Чингис хааны эцгээс өнчирөн хоцорсон арван гурван насны дараа үе, 563 оны раби I сарын эхэн [1167 оны арванхоёрдугаар сар] болох хулгана жилийн эхнээс 590 оны сафар сарын эхэн [1194 оны хоёрдугаар сар] болох барс жил хүртэлх хорин долоон жилийн Чингис хааны цадиг. Эцсийн жил нь Чингис хаан дөчин долоог сүүдэрлэв. Жамуха сэцэн тэрслэн боссон ану. Тайчууд лугаа түүний нийлж, тайчууд, ихэрэс, бусад нь уулгалахаар шийдсэн инү [Чингис хаан] тэдний төлөвлөснийг мэдэж, цэргээ арвангурван хүрээ болгон дайснаа дарсан ану Өлүг баатар, Тагай Далу, тэдэнтэй нийлсэн жэгүрэйт овгийнхон Чингис хаанд түшсэн байснаа дахин дайсагнасан ану Сүлдэс овгийн Сорхон шарын хөвгүүн Чилагугун баатар, Бэсүдийн Зэв нар тайчуудыг ирж нийлэхээс өмнө Чингис хаанд нэгдсэн инү Баарины Ширээт Эбүгэн, Алаг, Наяа хоёрын хамт Чингис хаанд ирж нийлсэн инү Чингис хаан той хийж, түүнд ээж Өгээлүн эх нь, Охин Бархагийн хөвгүүд, түүний ургийнхан, хааны үеэл Сачи бэх, Жүрхиний эзэн Тайчу, тэдний эх оролцож, энэ той дээр тэдний хооронд хэрүүл үүсч, Чингис хаан тэднийг дийлээд, улмаар зөрчилдөөн үргэлжилсэн инү Татаарын Мэгүжин сүүлт, түүний дагагсад эмс хүүхдийн хамт Чинсангаас амь зулбан зугтаж явааг Чингис хаан мэдээд байлдаар мордож, тэднийг дарсан ану. Чинсан Чингис хааныг хөхиүлэн шагнасан нь ану Чингис хаан татаартай байлдаж байхад зуларсан жүрхэн овгийнхонд татаараас олзолсон олзноосоо хуваахаар шийдсэн инү Гэтэл тэдний зарим нь дургүйцэн боссонд Чингис тэднийг уулгалан, олонхийг устгасан ану Ван ханы дүү Жагамбу Ван ханаас дайжиж, тонхайд нэрт хэрэйд овгийнхон түүнийг тойрон нэгдэж, Чингис хаан тэдэнтэй байлдаж дагуулсан ану Чингис хаантай зэрэгцэн аж төрж асан алтан, хар хятад, чин түрэгстаны эзэн хаад, ираны халиф, султан нарын цадиг түүхийг хэжирийн 563 оны раби I сарын шинэд [1167 оны арван хоёрдугаар сар] лүгээ таацах хулгана жилийн эхнээс хэжирийн 590 оны сафар сарын эх [1194 оны нэгдүгээр сар] -тэй дүйцэх дараагийн бар жил буюу бүхэл бүтэн хориндолоон жилээр өгүүлж, энэ хугацаанд болсон ер бусын үйл явдлын хамт өгүүлсү. Сүүлийн онд нь Чингис хаан дөч сүүдэрлэвэй
Энэ үед байсан Алтан, Хар хятад, Зүрчидийн эзэн хаадын цадиг Энэ үед байсан Сүн улсцын эздийн цадиг Энэ үед байсан Түрэгстан, Трансоксианы эздийн цадиг Иран, Анатоли, Сири, Мисирийнхалиф, султан, ван, атабэхийн цадиг Багдадын халифийн цадиг Султан нарын цадиг Малиг, атабэх нарын цадиг Энэ үед болсон ер бусын явдал Чингис хааны цадигийг 591 оны Раби I сарын шинэдтэй [1195 оны хоёрдугаар сар] таацах туулай жилийн эхнээс 599 оны жамада сарын шинэдтэй таацах гахай жилийн эхэн [1203 оны хоёрдугаар сар] хүртэл есөн жилээр өгүүлэхүй Чингис хаан, Ван хан хоёрын нөхөрлөлийн тухай уялга Чингис хаан Мэргэд иргэний тэргүүн Тогтогаг довтолж, олсон бүх олзоо Ван ханд өгсөн инү Чингис хаан, Ван хан хоёр хамсран Найманы эзэн Таян ханы дүү Буйраг ханыг дайлаар мордсон ану Чингис хаан, Ван хаан Буйруг ханы хатгалдагч Хөгсэгү Сабрагыг довтолж, Ван хан шөнө дайжин одоод, Хөгсэгү Сабрага Ван ханы дүү нарыг цохин мал сүргийг нь дээрэмдсэн инү Ван хан найманы цэргийг цохин, алдагдсан эд бараа, мал сүргээ эргүүлэн авахаар Чингис хаанаас тусламж гуйж, Чингис хаан дөрвөн хүлэг баатраа явуулан, Ван ханы эд малыг эргүүлэн авч, Ван ханд өгсөн инү Чингис хаан Саарь хээрт Ван хантай их хурилдай хурж тэд тайчуудыг уулгалсан ану Хатагин, Салжууд овог Чингис хаан, Ван хантай байлдахаар андгаар өргөн эетэлдэж, дийлдээд дутаасан ану Жагамбу Ван хан ахтайгаа муудалцаж, зарим ноёдтойгоо хэлэлцээд, найманы эзнийхрүү одсон ану Чингис хаан мэргэдийн ноён Алаг Удар, түүнтэй хамт байсан тайчууд, татаарын зарим ноёдтой тулалдахаар мордож, тэднийг мохотгосон ану Хонгирадууд ихэрэс, хатагин болон бусад овгийнхны хамт жажиратын Жамуха сэцэн тийш эргэж, түүнийг Гүр хаанд өргөмжилж, Жамуха Чингис хаантай байлдахаар хөдөлж, Чингис тэр тухай хэл авч, тэднийг бут цохисон ану Найманы эзний дүү Буйруг хан, мэргэдийн эзэн Тогтога бэх, татаар, хатагин болон бусад аймаг эвсэж, Чингис хааныг довтлоод, цасан шуурганд сүйрсэн инү Жамуха Ван ханы хөвүүн Сангунруу очиж, түүнийг Чингис хаантай эвдрэлцүүлээд, тэд болон бусад аймгийнхан эвсэж, Чингис хаан тэдэнтэй Халзан Элээтэд байлдсан ану Чингис хаан хонгирадын Тэргэ Эмэлд хэл өгчилгөж, тэрвээр бүх дагагсадын хамт нийлсэн ину Чингис хаан Ван ханд элч довтолгож, түүнд ачлаж явснаа сануулсан ану Сангун Чингис хаанд элч илгээж, хэлүүлрүүн: ''Бид тулалдму, тулалдаанд хэн ялсан нь хаан болмуй'' гэсэн ину Балжунагийн уснаас уусан Хонгирадын ноён найр тавьж, Чингис хаанд нийлж, бусад бусад аймгийн тэргүүлэгчид түүнийг дагасан инү Чингис хаан Ван хантай байлдахаар Ононы зүг мордож, Ван хан найманы нутагт Таян ханы нэг ноён Хори Сүбэчид алагдаад, Сангун мөн Халач овгийн Хуличи Харад сөнөөгдөөд, Чингис хаан хаан сэнтийд заларсан ану Их хан байсан Ван ханыг сөнөөсөн Чингис хаан хаан ширээнд заларсан ану 591 оны Раби I сарын шинэдтэй [1195 оны хоёрдугаар сар] таацах туулай жилийн эхнээс 599 оны жамада сарын шинэдтэй таацах гахай жилийн эхэн [1203 оны хоёрдугаар сар] хүртэл есөн жилд Чингис хаан лугаа зэрэгцэн аж төрж асан алтан, хар хятад, чин, түрэгстаны хаад, иран, шама, мисир, хөөст тивийн умард хэсэг, анатолийн халиф, султьан, малиг, атабэх нарын товч түүх, энэ үед болж өнгөрсөн ер бусын үйл явдал энэ үед байсан алтан улсын эздийн оны дэс Иран, Шама, Мисир, Анатолийн халиф, султан, Малиг, атабэх нарын цадиг Багдадын халифын цадиг Султан нарын цадиг Мазандаран, Перс дах Малиг, абабэх нарын цадиг Чингис хааны цадигийг 600 оны жумада сарын шинэдтэй [1204 оны хоёр дугаар сар] таацах хулгана жилийн эхнээс 606 оны шахбан сарын шинэдтэй таацах морин жилийн эхэн [1210 оны нэгдүгээр сар] хүртэл долоон жилээр өгүүлэхүй Өнгүтийн эзэн Таян ханы санааг Чингис хаанд уламжласан ану Таян хан Чингисийг уулгалаад хиар цохиулбсан ану Чингис хаан мэргэд иргэнийг уулгалаж ялсан ану Чингис хаан Тангут нэртэй Хашин улсыг уулгалаж цайз балгадыг нь эзэлсэн инү Чингис хаан их хуралдай хурж, түүн дээр есөн хөлт цагаан тугаа байгуулаад, найман иргэний эзэн Буйруг хаантай дайтан мохтгосон ану Монголчуудын Хашин хэмээдэг Тангутын мужийг булаан эзэлсэн инү Хиргисийн ноёд дагасан ану Мэргэдийн эзэн Тогтога бэх эргэн дайтаж, арцан боссоор баригдан алагдсан ану Уйгур иргэн хамтдаж, эзэн Идигутыг нь шагнасан ану 600 оны жумада сарын шинэдтэй [1204 оны хоёрдугаар сар] таацах хулгана жилийн эхнээс 606 оны шахбан сарын шинэдтэй таацах морин жилийн эхэн [1210 оны нэгдүгээр сар] хүртэл долоон жилд Чингис хаан лугаа зэрэгцэн аж төрж асан алтан, хар хятад, чин, түрэгстаны хаад, иран, шам, мисир, хөөст тивийн умард хэсэг, анатолийн халиф, малиг, атабэх нарын товч түүх, энэ үед болж өнгөрсөн ер бусын үйл явдал
Энэ үед аж төрж асан Алтан улсын эздийн он дараалал Энэ үед аж төрж асан Сүн улсын эздийн оны дэс Энэ үед аж төрж асан Түрэгстан болон Трансоксионы эзэн хаадын оны дэс Энэ үед аж төрж асан халиф, султан нарын цадиг Мазандаран, Персийн Малиг, атабэх нарын цадиг Энэ үед болсон ер бусын үйл явдал Чингис хааны цадигийг 607 оны шабан сарын шинэдтэй [1204 оны хоёрдугаар сар] таацах хонин жилийн эхнээс 614 оны дул-хада сарын шинэдтэй таацах барс жилийн эхэн [1210 оны нэгдүгээр сар] хүртэл есөн жилээр өгүүлж, энэ үед алтан улсад морилж, алтан улсын эзэн алтан хаантай тулалдсан ану Харлугийн эзэн, [уйгудын] Идигүт нар дагасан ану Чингис хаанаас Алтан улс, Хар Хятад, Зүрчидийг дайлаар мордсоны эхэн, Чахагут гэж монголчуудын нэрлэдэг улсын ихэнхийг хамтатгасан ану Чингис хаан Жүндүгийн орчимд шивээлэн бууж, Алтан хаан эетэлдэхийг хүсэн охиноо илгээсэн ч тэндээс Намгин хот одоод, Чингис хаан Жүндүг бүслэн хааж, булаан эзэлсэн инү Чингис хаан Самуха баатарт цэрэг өгөн, Алтан улсад түүнийг чагууруулж, араас нь Толун чэрбийг илгээсэн инү Дагасан зүрчидийн ноён Жан Жу дахин самуураад, Мухали гоо ванг илгээж, түүнийг ахин даруулсан инү Чингис хаан Алтан улсаас буцаж, уул ордондоо буусан ану Чингис хаан Сүвээдэй баатрыг мэргэд иргэнтэй дайтуулахаар илгээж, тэр иргэний од нь харваж орхисон ану Чингис хаан Тай Тухул Сохар эзэнтэй түмэд аймагтай тулалдуулахаар Борохул ноёныг илгээж, түмэд дийлсэн боловч Борохул ноён тулалдаанд эрсдсэн инү Чингис хаан Мухалид гоо ван цол хүртээж, түүнийг цэрэгтэй нь Алтан улсыг дайлуулахаар илгээсэн инү Гүшлүг Хар хятадын Гүр хааныд орогнож байтлаа Гүр ханд хорон мууг үйлдсэн инү. Гүшлүг алагдаж, монголчуудаас болж, найманы эздийн тэнгэр нь бүрнээ хээр хаясан ану 607 оны шабан сарын шинэдтэй [1204 оны хоёрдугаар сар] таацах хонин жилийн эхнээс 614 оны дул-хада сарын шинэдтэй таацах барс жилийн эхэн [1210 оны нэгдүгээр сар] хүртэл чингис хаан лугаа зэрэгцэн аж төрж байсан алтан улс, сүн улсын хаан, хар хятад, түрэгстан, трансоксионы эзэн, иран, шам, мисир, хөөст тивийн халиф, султан, малиг, атабэх нарын хураангуй цадигийг өгүүлэх инү Энэ үед байсан Алтан улсын эздийн оны дэс Энэ үед байсан Сүн улсын эздийн оны дэс Энэ үед байсан Хар хятад, Түрэгстан, Трансоксионы эздийн цадиг Энэ үед байсан халиф, султан, Малиг, атабэх нарын цадиг Султан нарын цадиг Хорезмшаг [Чингис хааны] худалдаачин, элч нарыг бодлогогүйгээр алсан явдал, энэ улмаас хэрэг мандсан ану Чингис хааны цэргийг өөрийнх нь зүг айсуйг Хорезмшаг мэдээд, хил дээр [монгол] цэрэгтэй тулгаран байлдаад, мангартчихсан буцсан ану Малиг, атабэх нарын цадиг
9789997356024
монголын түүх шашдир
951.7 / Р 282
Шашдирын чуулган хэмээх Монголчуудын түүх оршивой Орч. Аким Го. - 2 дахь хэвл. - УБ Ган принт 2013 - 384х. - Боть 1 .
ГАРЧИГ Хатагин Го. Аким ''ШАШДИРЫН ЧУУЛГАН''-Ы УЧГИЙГ ЦУХУЙЛГАХЫН ТӨДИЙ ТАТАХУЙ Ш.Чоймаа РАШИДАДИНЫ ''ШАШДИРЫН ЧУУЛГАН''-Ы ШИНЭ ОРЧУУЛГАД ӨРГӨХ ӨЧҮҮХЭН ҮГ ШАШДИРЫН ЧУУЛГАН ХЭМЭЭХ ТҮҮХИЙН ТЭРГҮҮН БОТЬ Оршил [Түүхийн шинжийн тухай] ''Шашдирын чуулган'' хэмээх ариун ном энэ гурван боть оршвой Хасан хааны цадиг хэмээх номын зохиомжийг дурдахуй ШАШДИРЫН ЧУУЛГАН ХЭМЭЭХ ТҮҮХИЙН ТЭРГҮҮН БОТИЙН ДЭД ДЭВТЭР Түрэг иргэний үүссэн, тэд хэрхэн өөр өөр овог аймагт хуваагдсан түүх хийгээд аймаг бүрийн дээд өвгийн хураангуй түүх энэ нь оршил, дөрвөн бөлгөөс бүрдмүй Оршил Түрэг түмний оршин сууж ирсэн зарим газар орны байдал, бололцооны хэрээр олж тогтоосон салаа салбар бүрийн нэр, цолын жагсаалт Аглаг газарт суугч Түрэг аймгуудын нэрсийн хэлхээс, үүнд, тэд цөмөөр Нойн хөвүүн Жапецийн хөвгүүн Диб Бахуйн Хар хаан, Ор хаан, Гүр хаан, Гүз хаан гэсэн дөрвөн хөвгүүний удам угсаа болох ану ТЭРГҮҮН БӨЛӨГ Огузын түмэн, түүний хөвгүүд, тэдний удам угсаа хийгээд огузтай нийлсэн зарим ах дүү, бөл үеэлээс үүссэн хорин дөрвөн овог аймгийн цадиг түүх ДЭД БӨЛӨГ Өдгөө Монгол гэж нэрлэгдэж байгаа түрэг иргэн, эд өмнө нь тус бүрдээ өөрийн хэл, нэр бүхий тусгаар иргэн байсан ану Жалайр овог, түүний салаа салбар, Чингис хааны шашдирт өгүүлээгүй энэ овогт холбогдох зарим цадиг болон бусад цадиг Сөнид овог Татаар иргэн Мэргид аймаг Хурлут аймаг Таргуд аймаг Ойрад аймаг Баргуд, Хори, Төлэс аймаг, тэднээс салбарласан Түмэд аймаг Түмэд аймаг Булгачин, Хэрэмчин аймаг Орасут, Тэлэнгүт, Хэстими аймаг ''Ойн'' Урианхайд аймаг Хуригат аймаг Сахайт аймаг ГУТГААР БӨЛӨГ Өмнөх бөлөгт дурдагдсан аймгууд хийгээд монголчуудтай ойр төрлийн холбоогүй, өөр өөртөө тусгаар хан, эзэнтэй боловч тэдэнтэй царайны төрх, хэл усаар ойр түрэг аймгууд Хэрэйд иргэн: тэдний аймаг, отог омог, тэдэнд холбогдох явдал, Чингис хааны түүх болон бусад түүхэнд ороогүй хэрэг явдал Хэд хэдэн салбараас бүрдсэн Найман иргэн Онгут иргэн Тангут иргэн Уйгур иргэн Бэкрин иргэн Хиргис иргэн Харлуг иргэн Хипчааг иргэн ДӨТГӨӨР БӨЛӨГ Эрт үед Монгол хэмээн нэрлэгдэж байсан түрэг аймгийн тухай, эднээс олон овог аймаг үүссэн тухай ТЭРГҮҮН ХЭСЭГ Дүрлүгин гэгддэг монгол түрэг аймаг Урианхат аймаг Хонгирад аймаг [Ихирэс овог] [Олхунут овог] [Харануд, Горолас овог] [Элжигин овог] Орият аймаг [Хонхотан овог] [Арулат овог] [Орият Хилунгут овог] Хушин аймаг Сүлдүс аймаг Илдүргин овог Баягудай аймаг Хингият аймаг ДӨРӨВДҮГЭЭР БӨЛГИЙН ДЭД ХЭСЭГ Нирун хэмээгддэг [Монгол] түрэг аймгууд Эхний салбар Хатагин овог Салжууд овог Тайчууд овог Хэригэн, Санчигут овог Чонос овог Ноёхон, Уругут, Мангут овог Дөрвөн овог Баарин овог Сухайгут овог, [Баарин]ий омог Барулас овог Хадаргин овог Жэгүрэйт овог Бударгут овог Доголат овог Бэсүт овог Сүгэн овог Хинхиад овог ШАШДИРЫН ЧУУЛГАНЫ ТЭРГҮҮН БОТИЙН ДООРД ДЭВТЭР ТЭРГҮҮН БӨЛӨГ Монгол, Түрэг хийгээд бусад иргэний эздийн түүх хоёр бөлөг ТЭРГҮҮН БӨЛӨГ Чингис хааны өвөг дээдсийн түүх, тэдний хэрхэн тасарч дэлгэрсэн тухай оршилд өгүүлсэн цадиг нийт арав, чингис хааны дээдсийн тухай, тэд хэзээ, хаана, хэрхэн хувь заяагаа олсон тухай Оршил Добун баян, түүний гэргий алан гоогийн цадиг, өөр газар өгүүлээгүй, уул цадигт холбогдох домгийг хоёр хэсэгт хуваан өгүүлэхүй Тэргүүн хэсэг: тэдний түүхийн уялга Дэд хэсэг: Добу баян, түүний гэргий Алан гоо болоод тэдний үр удмыг тодлох ану Алан гоо хийгээд эрийнх нь тэнгэр болсны дараа төрсөн гурван хөвүүний цадигийн уялга Тэргүүн хэсэг: Алан гоо, түүний хөвгүүдийн үр садын намтар сэлтийн оршил Дэд хэсэг: Алан гоогийн гурван хөвүүний үр садыг тодлох ану Бодончар хаан, түүний гэргий, хөвүүн, үр садын намтар цадигийг хоёр хэсэгт хуваан өгүүлэхүй Тэргүүн хэсэг: хөвүүдийг нь танилцуулах нь Дэд хэсэг: Бодончар, түүний хөвүүдийн үр садыг тодлох ану Бодончар хааны хөвүүн бухугийн хөвүүн дутум мэнэн, түүний гэргий, хөвүүдийн цадигийг хоёр хуваан өгүүлэхүй Тэргүүн хэсэг: Оршил, Танилцуулга Дэд хэсэг: Дутум Мэнэн, түүний гэргий Монолун, тэдний хөвүүдийн салаа салбарын холбоо сүлбээ Хайду хааны цадигийн уялга Дутум мэнэний хөвүүн хайду хаан, түүний хөвүүдийн цадигийг хоёр хэсэгт хуваан өгүүлэхүй Тэргүүн хэсэг: Хайду, түүний хөвүүдийг танилцуулах ану Дэд хэсэг: Хайду хаан, түүний гэргий, эдгээрийн хөвүүдийн холбоо (5) Хайду хааны хөвүүн бай шонхор, түүний хөвүүдийн цадигийг хоёр хэсэгт хуваан толилуулахуй Тэргүүн хэсэг: Бай Шонхор хийгээд түүний хөвүүдийг танилцуулах ану Дэд хэсэг: Бай Шонхор, түүний гэргий, тэдний хөвүүн Тумина хааны холбоо Бай Шонхор, түүний гэргий Тумина хаан (6) Тумина хааны цадигийн уялга (7) Бай Шонхорын хөвүүн Тумина хааны цадигийг хоёр хэсэгт хуваан толилуулахуй Тэргүүн хэсэг: Тумина хаан, түүний хөвүүдийг танилцуулж, тэдний удам угсааг дурдахуй (1) Нэг эхээс зулай зулайгаа гишгэж гарсан ахмадууд (2) Өөр эхээс төрсөн бага хөвүүд Дэд хэсэг: Тумина хаан, түүний гэргий, хөвүүдийнх нь салаа салбар (8) Тумина хааны хөвүүн хабул хааны цадигийг хоёр хэсэгт хуваан толилуулахуй Тэргүүн хэсэг: Хабул хийгээд түүний хөвүүдийг танилцуулахуй Дэд хэсэг: Хабула хаан, түүний хөвүүдийн цадиг; эрээвэр хураавар сурвалжаас авсан байлдаан тулалдааны тухай мэдээ сэлт Хутула хаан Амбагай хааны цусан өшөөг авахаар Алтан улсын Алтан хаанд морилж, Алтаны цэргийг бут цохиод, ихээхэн олз омогтой буцсан боловч эргэх замдаа Дөрвөн аймагт баригдаад, тэдний гараас мултарч гэртээ харьж ирвэл ар гэрийнхэн нь түүнийг алдлаа хэмээн бэлэвсрэлийн ёсыг үйлдэх гэж байсан тухай Амбагай хааны [эрсдэсний] хойно тайчууд нарын зөвлөлдсөн инү (9) Хабул хааны хөвүүн бартан баатарын цадигийг хоёр хэсэгт хуваан толилуулахуй Тэргүүн хэсэг: Бартан баатар, түүний хөвүүд, тэднээс салбарлагсадыг танилцуулах ану Дэд хэсэг: Бартан баатар, түүний гэргийн тухай, хөвүүдийнх нь удам судрын хүснэгт инү Есүхэй баатрын цадигийн уялга Бартан баатрын хөвүүн Есүхэй баатрын цадигийг хоёр хэсэгт хуваан толилуулсу Тэргүүн хэсэг: Есүхэй баатрыг танилцуулж, хөвгүүдийг нь тоочиж, тэдний зарим явдлыг өгүүлэхүй [Есүхэй баатрын ууган хөвүүн Чингис хаан] [Есүхэй баатрын удаах хөвүүн Жочи Хасар] [Есүхэй баатрын гуравдах хөвүүн Хачиун] [Есүхэй баатрын дөрөвдөх хөвүүн Тэмүгэ Отчигин] [Есүхэй баатрын тавдахь хөвүүн Бэлгүтэй ноён] [Есүхэй баатрын] хийсэн тулаан Дэд хэсэг: Есүхэй баатар, түүний гэргий, хөвүүдийн удам угсааг хүснэглэн харуулбал доорхи болой ШАШДИРЫН ЧУУЛГАНЫ ТЭРГҮҮН БОТИЙН ДООРД ДЭВТЭРИЙН ДЭД БӨЛӨГ Чингис хаан, түүний алдарт хөвгүүд, тэднээс эрин эринд хаан бологсод, тодорхой улсын хаан болсон заримын цадиг, түүнд хавсаргасан тэр үеийн дэлхийн [орон орны] хаадын товчоо хижирийн 705 он [Манай эриний 1305-6] хүртэл Чингис хааны цадигийн уялга Есүхэй баатрын хөвүүн Чингис хааны цадигийг гурван хэсэгт хуваан толилуулбал доорхи болой ТЭРГҮҮН ХЭСЭГ Чингис хааны удам, түүний гэргий, хөвүүд, охид, хүргэд, түүний болон үр садын ургийн хүснэгт Чингис хааны гэргий, хөвүүд Их эхнэр нь хонгират овгийн эзэн Дай ноёны охин Бөртэ Үжин Хоёрдох гэргий Хулан хатан Гуравдахь гэргий Есүгэн Дөрөвдэх гэргий Гүнжү хатан Тавдахь гэргий Есүлүн ДЭД ХЭСЭГ Чингис хааны мэндэлснээс өгсүүлээд эзэн хаан болтолхи цадиг, хаан сэнтийн байдал, хаан сэнтийд залрахад байсан гэргий, хан хөвүүн, ноёд, ноёдын удам угсаа, түүний хийж ирсэн тулалдаан, байгуулсан ялалт, түүний тэнгэрт халитлаа хаанчилсан хугацаа, түүний тэнгэрт хальсан ану Чингис хааны цадиг түүний эснэснээс, хэжирийн 549 он, Дул-Хада сарын шинэд [1155 оны нэгдүгээр сар] лүгээ таацах гахай жилийн эхнээс хэжирийн 562 он, раби дараагийн гахай жил хүртэл. Энэ үед түүний эцэг есүхэй баатар амьд ажгуу. Арван гуравдахь эсэргэн жил нь Есүхэй баатар наснаас нөгчиж, арван гурван настай чингис хаан өнчрөн хоцорсон ану Чингис хааны үеийнхэн, алтан, чин хэрэйд, найман, монгол, уйгур, түрэгстан, хэрил, башгурд, хипчааг, оросууд, сиркасса, ас, трансоксианы эзэн хаад, иран, анатоли, сири, мисир болон бусад улсын халаф, султан нарын цадиг түүхийг хэжирийн 549 он, дул-хада сарын шинэд [1155 оны нэгдүгээр сар] лүгээ таацах гахай жилийн эхнээс хэжирийн 562 он, раби II сарын эх [1167 оны хоёрдугаар сар]-тай дүйцэх дараагийн гахай жил хүртэл буюу бүхэл бүтэн арван гурван жилээр өгүүлж, энэ хугацаанд болсон ер бусын үйл явдлын хамт өгүүлсү Энэ үеийн Хятан, Хар хятадын эздийн цадиг Алтаныхны Манз гэж, монголчуудын Нанхиад гэж дууддаг улсын эзэн хаадын нэрийг тэр арван гурван жилээр гаргавал дорхи болой Тэр үед агсан Түрэгстан, Трансаксионы хаадын цадиг Иран, Анатоли, Мисир, зэрэг орон дахь Чингис хааны үеийн халиф, султан, ван атабэх нарын цадиг Малиг, Атабэх нарын цадиг Энэ хугацаанд дэлхийн газар газар өрнөж байсан ер бусын үйл явдал Чингис хааны эцгээс өнчирөн хоцорсон арван гурван насны дараа үе, 563 оны раби I сарын эхэн [1167 оны арванхоёрдугаар сар] болох хулгана жилийн эхнээс 590 оны сафар сарын эхэн [1194 оны хоёрдугаар сар] болох барс жил хүртэлх хорин долоон жилийн Чингис хааны цадиг. Эцсийн жил нь Чингис хаан дөчин долоог сүүдэрлэв. Жамуха сэцэн тэрслэн боссон ану. Тайчууд лугаа түүний нийлж, тайчууд, ихэрэс, бусад нь уулгалахаар шийдсэн инү [Чингис хаан] тэдний төлөвлөснийг мэдэж, цэргээ арвангурван хүрээ болгон дайснаа дарсан ану Өлүг баатар, Тагай Далу, тэдэнтэй нийлсэн жэгүрэйт овгийнхон Чингис хаанд түшсэн байснаа дахин дайсагнасан ану Сүлдэс овгийн Сорхон шарын хөвгүүн Чилагугун баатар, Бэсүдийн Зэв нар тайчуудыг ирж нийлэхээс өмнө Чингис хаанд нэгдсэн инү Баарины Ширээт Эбүгэн, Алаг, Наяа хоёрын хамт Чингис хаанд ирж нийлсэн инү Чингис хаан той хийж, түүнд ээж Өгээлүн эх нь, Охин Бархагийн хөвгүүд, түүний ургийнхан, хааны үеэл Сачи бэх, Жүрхиний эзэн Тайчу, тэдний эх оролцож, энэ той дээр тэдний хооронд хэрүүл үүсч, Чингис хаан тэднийг дийлээд, улмаар зөрчилдөөн үргэлжилсэн инү Татаарын Мэгүжин сүүлт, түүний дагагсад эмс хүүхдийн хамт Чинсангаас амь зулбан зугтаж явааг Чингис хаан мэдээд байлдаар мордож, тэднийг дарсан ану. Чинсан Чингис хааныг хөхиүлэн шагнасан нь ану Чингис хаан татаартай байлдаж байхад зуларсан жүрхэн овгийнхонд татаараас олзолсон олзноосоо хуваахаар шийдсэн инү Гэтэл тэдний зарим нь дургүйцэн боссонд Чингис тэднийг уулгалан, олонхийг устгасан ану Ван ханы дүү Жагамбу Ван ханаас дайжиж, тонхайд нэрт хэрэйд овгийнхон түүнийг тойрон нэгдэж, Чингис хаан тэдэнтэй байлдаж дагуулсан ану Чингис хаантай зэрэгцэн аж төрж асан алтан, хар хятад, чин түрэгстаны эзэн хаад, ираны халиф, султан нарын цадиг түүхийг хэжирийн 563 оны раби I сарын шинэд [1167 оны арван хоёрдугаар сар] лүгээ таацах хулгана жилийн эхнээс хэжирийн 590 оны сафар сарын эх [1194 оны нэгдүгээр сар] -тэй дүйцэх дараагийн бар жил буюу бүхэл бүтэн хориндолоон жилээр өгүүлж, энэ хугацаанд болсон ер бусын үйл явдлын хамт өгүүлсү. Сүүлийн онд нь Чингис хаан дөч сүүдэрлэвэй
Энэ үед байсан Алтан, Хар хятад, Зүрчидийн эзэн хаадын цадиг Энэ үед байсан Сүн улсцын эздийн цадиг Энэ үед байсан Түрэгстан, Трансоксианы эздийн цадиг Иран, Анатоли, Сири, Мисирийнхалиф, султан, ван, атабэхийн цадиг Багдадын халифийн цадиг Султан нарын цадиг Малиг, атабэх нарын цадиг Энэ үед болсон ер бусын явдал Чингис хааны цадигийг 591 оны Раби I сарын шинэдтэй [1195 оны хоёрдугаар сар] таацах туулай жилийн эхнээс 599 оны жамада сарын шинэдтэй таацах гахай жилийн эхэн [1203 оны хоёрдугаар сар] хүртэл есөн жилээр өгүүлэхүй Чингис хаан, Ван хан хоёрын нөхөрлөлийн тухай уялга Чингис хаан Мэргэд иргэний тэргүүн Тогтогаг довтолж, олсон бүх олзоо Ван ханд өгсөн инү Чингис хаан, Ван хан хоёр хамсран Найманы эзэн Таян ханы дүү Буйраг ханыг дайлаар мордсон ану Чингис хаан, Ван хаан Буйруг ханы хатгалдагч Хөгсэгү Сабрагыг довтолж, Ван хан шөнө дайжин одоод, Хөгсэгү Сабрага Ван ханы дүү нарыг цохин мал сүргийг нь дээрэмдсэн инү Ван хан найманы цэргийг цохин, алдагдсан эд бараа, мал сүргээ эргүүлэн авахаар Чингис хаанаас тусламж гуйж, Чингис хаан дөрвөн хүлэг баатраа явуулан, Ван ханы эд малыг эргүүлэн авч, Ван ханд өгсөн инү Чингис хаан Саарь хээрт Ван хантай их хурилдай хурж тэд тайчуудыг уулгалсан ану Хатагин, Салжууд овог Чингис хаан, Ван хантай байлдахаар андгаар өргөн эетэлдэж, дийлдээд дутаасан ану Жагамбу Ван хан ахтайгаа муудалцаж, зарим ноёдтойгоо хэлэлцээд, найманы эзнийхрүү одсон ану Чингис хаан мэргэдийн ноён Алаг Удар, түүнтэй хамт байсан тайчууд, татаарын зарим ноёдтой тулалдахаар мордож, тэднийг мохотгосон ану Хонгирадууд ихэрэс, хатагин болон бусад овгийнхны хамт жажиратын Жамуха сэцэн тийш эргэж, түүнийг Гүр хаанд өргөмжилж, Жамуха Чингис хаантай байлдахаар хөдөлж, Чингис тэр тухай хэл авч, тэднийг бут цохисон ану Найманы эзний дүү Буйруг хан, мэргэдийн эзэн Тогтога бэх, татаар, хатагин болон бусад аймаг эвсэж, Чингис хааныг довтлоод, цасан шуурганд сүйрсэн инү Жамуха Ван ханы хөвүүн Сангунруу очиж, түүнийг Чингис хаантай эвдрэлцүүлээд, тэд болон бусад аймгийнхан эвсэж, Чингис хаан тэдэнтэй Халзан Элээтэд байлдсан ану Чингис хаан хонгирадын Тэргэ Эмэлд хэл өгчилгөж, тэрвээр бүх дагагсадын хамт нийлсэн ину Чингис хаан Ван ханд элч довтолгож, түүнд ачлаж явснаа сануулсан ану Сангун Чингис хаанд элч илгээж, хэлүүлрүүн: ''Бид тулалдму, тулалдаанд хэн ялсан нь хаан болмуй'' гэсэн ину Балжунагийн уснаас уусан Хонгирадын ноён найр тавьж, Чингис хаанд нийлж, бусад бусад аймгийн тэргүүлэгчид түүнийг дагасан инү Чингис хаан Ван хантай байлдахаар Ононы зүг мордож, Ван хан найманы нутагт Таян ханы нэг ноён Хори Сүбэчид алагдаад, Сангун мөн Халач овгийн Хуличи Харад сөнөөгдөөд, Чингис хаан хаан сэнтийд заларсан ану Их хан байсан Ван ханыг сөнөөсөн Чингис хаан хаан ширээнд заларсан ану 591 оны Раби I сарын шинэдтэй [1195 оны хоёрдугаар сар] таацах туулай жилийн эхнээс 599 оны жамада сарын шинэдтэй таацах гахай жилийн эхэн [1203 оны хоёрдугаар сар] хүртэл есөн жилд Чингис хаан лугаа зэрэгцэн аж төрж асан алтан, хар хятад, чин, түрэгстаны хаад, иран, шама, мисир, хөөст тивийн умард хэсэг, анатолийн халиф, султьан, малиг, атабэх нарын товч түүх, энэ үед болж өнгөрсөн ер бусын үйл явдал энэ үед байсан алтан улсын эздийн оны дэс Иран, Шама, Мисир, Анатолийн халиф, султан, Малиг, атабэх нарын цадиг Багдадын халифын цадиг Султан нарын цадиг Мазандаран, Перс дах Малиг, абабэх нарын цадиг Чингис хааны цадигийг 600 оны жумада сарын шинэдтэй [1204 оны хоёр дугаар сар] таацах хулгана жилийн эхнээс 606 оны шахбан сарын шинэдтэй таацах морин жилийн эхэн [1210 оны нэгдүгээр сар] хүртэл долоон жилээр өгүүлэхүй Өнгүтийн эзэн Таян ханы санааг Чингис хаанд уламжласан ану Таян хан Чингисийг уулгалаад хиар цохиулбсан ану Чингис хаан мэргэд иргэнийг уулгалаж ялсан ану Чингис хаан Тангут нэртэй Хашин улсыг уулгалаж цайз балгадыг нь эзэлсэн инү Чингис хаан их хуралдай хурж, түүн дээр есөн хөлт цагаан тугаа байгуулаад, найман иргэний эзэн Буйруг хаантай дайтан мохтгосон ану Монголчуудын Хашин хэмээдэг Тангутын мужийг булаан эзэлсэн инү Хиргисийн ноёд дагасан ану Мэргэдийн эзэн Тогтога бэх эргэн дайтаж, арцан боссоор баригдан алагдсан ану Уйгур иргэн хамтдаж, эзэн Идигутыг нь шагнасан ану 600 оны жумада сарын шинэдтэй [1204 оны хоёрдугаар сар] таацах хулгана жилийн эхнээс 606 оны шахбан сарын шинэдтэй таацах морин жилийн эхэн [1210 оны нэгдүгээр сар] хүртэл долоон жилд Чингис хаан лугаа зэрэгцэн аж төрж асан алтан, хар хятад, чин, түрэгстаны хаад, иран, шам, мисир, хөөст тивийн умард хэсэг, анатолийн халиф, малиг, атабэх нарын товч түүх, энэ үед болж өнгөрсөн ер бусын үйл явдал
Энэ үед аж төрж асан Алтан улсын эздийн он дараалал Энэ үед аж төрж асан Сүн улсын эздийн оны дэс Энэ үед аж төрж асан Түрэгстан болон Трансоксионы эзэн хаадын оны дэс Энэ үед аж төрж асан халиф, султан нарын цадиг Мазандаран, Персийн Малиг, атабэх нарын цадиг Энэ үед болсон ер бусын үйл явдал Чингис хааны цадигийг 607 оны шабан сарын шинэдтэй [1204 оны хоёрдугаар сар] таацах хонин жилийн эхнээс 614 оны дул-хада сарын шинэдтэй таацах барс жилийн эхэн [1210 оны нэгдүгээр сар] хүртэл есөн жилээр өгүүлж, энэ үед алтан улсад морилж, алтан улсын эзэн алтан хаантай тулалдсан ану Харлугийн эзэн, [уйгудын] Идигүт нар дагасан ану Чингис хаанаас Алтан улс, Хар Хятад, Зүрчидийг дайлаар мордсоны эхэн, Чахагут гэж монголчуудын нэрлэдэг улсын ихэнхийг хамтатгасан ану Чингис хаан Жүндүгийн орчимд шивээлэн бууж, Алтан хаан эетэлдэхийг хүсэн охиноо илгээсэн ч тэндээс Намгин хот одоод, Чингис хаан Жүндүг бүслэн хааж, булаан эзэлсэн инү Чингис хаан Самуха баатарт цэрэг өгөн, Алтан улсад түүнийг чагууруулж, араас нь Толун чэрбийг илгээсэн инү Дагасан зүрчидийн ноён Жан Жу дахин самуураад, Мухали гоо ванг илгээж, түүнийг ахин даруулсан инү Чингис хаан Алтан улсаас буцаж, уул ордондоо буусан ану Чингис хаан Сүвээдэй баатрыг мэргэд иргэнтэй дайтуулахаар илгээж, тэр иргэний од нь харваж орхисон ану Чингис хаан Тай Тухул Сохар эзэнтэй түмэд аймагтай тулалдуулахаар Борохул ноёныг илгээж, түмэд дийлсэн боловч Борохул ноён тулалдаанд эрсдсэн инү Чингис хаан Мухалид гоо ван цол хүртээж, түүнийг цэрэгтэй нь Алтан улсыг дайлуулахаар илгээсэн инү Гүшлүг Хар хятадын Гүр хааныд орогнож байтлаа Гүр ханд хорон мууг үйлдсэн инү. Гүшлүг алагдаж, монголчуудаас болж, найманы эздийн тэнгэр нь бүрнээ хээр хаясан ану 607 оны шабан сарын шинэдтэй [1204 оны хоёрдугаар сар] таацах хонин жилийн эхнээс 614 оны дул-хада сарын шинэдтэй таацах барс жилийн эхэн [1210 оны нэгдүгээр сар] хүртэл чингис хаан лугаа зэрэгцэн аж төрж байсан алтан улс, сүн улсын хаан, хар хятад, түрэгстан, трансоксионы эзэн, иран, шам, мисир, хөөст тивийн халиф, султан, малиг, атабэх нарын хураангуй цадигийг өгүүлэх инү Энэ үед байсан Алтан улсын эздийн оны дэс Энэ үед байсан Сүн улсын эздийн оны дэс Энэ үед байсан Хар хятад, Түрэгстан, Трансоксионы эздийн цадиг Энэ үед байсан халиф, султан, Малиг, атабэх нарын цадиг Султан нарын цадиг Хорезмшаг [Чингис хааны] худалдаачин, элч нарыг бодлогогүйгээр алсан явдал, энэ улмаас хэрэг мандсан ану Чингис хааны цэргийг өөрийнх нь зүг айсуйг Хорезмшаг мэдээд, хил дээр [монгол] цэрэгтэй тулгаран байлдаад, мангартчихсан буцсан ану Малиг, атабэх нарын цадиг
9789997356024
монголын түүх шашдир
951.7 / Р 282